Onenigheid over ongebruikelijke orkaan zonder naam Kees Floor , verschenen in Zenit, mei 2004.

Geheel onverwacht toonden satellietbeelden van 26, 27 en 28 maart 2004 een wolkenpatroon voor de kust van Brazilië dat sterk doet denken aan een tropische cycloon. Met name het voor orkanen *) zo karakteristieke 'oog' is overduidelijk zichtbaar. Normaal gesproken komen er in het oceaangebied bij Brazilië geen tropische cyclonen voor. Sinds het begin van de routinematige satellietwaarnemingen midden jaren zestig van de vorige eeuw, werd boven de zuidelijke Atlantische oceaan nooit eerder een tropische cycloon gezien; wel waren er uit een verder verleden incidentele meldingen van stormen met hurricane-achtige kenmerken. Brazilië heeft dan ook geen enkele instantie die orkaanwaarschuwingen uitgeeft. Ook heerst er geen traditie van verkenningsvluchten die worden ingezet om de hevigheid van orkanen te peilen. Bovendien zijn er in het gebied waar het weersysteem aan land ging, geen windwaarnemingen beschikbaar. Verder ontbreekt een systeem van naamgeving, zodat, als er al sprake is van een tropische cycloon, deze naamloos de geschiedenis in moet gaan.
Toch ging in de ochtend van 28 maart een mogelijke orkaan ongeveer 800 km ten zuiden van Rio de Janeiro aan land. Boten sloegen om door 4 meter hoge golven, huizen werden beschadig of verwoest en er waren verscheidene slachtoffers te betreuren.

Zware storm volgens de Brazilianen, maar orkaan volgens de Amerikanen. Plaats: Braziliaanse kust, 800 km ten zuiden van Rio de Janeiro. Datum: 27 maart 2004. Satelliet: Terra; middagbaan. Instrument: MODIS. Bron: NOAA.

Hetzelfde weersysteem op dezelfde dag, 11 UTC, gebaseerd op gegevens van de Amerikaans-Japanse TRMM-satelliet.

Geen consensus
Over de vraag of het hier inderdaad om een orkaan gaat, lopen de meningen uiteen. De Braziliaanse weerdienst houdt het op een zware storm, windkracht 10, mede omdat het voorkomen van een tropische cycloon in dat gebied een uitzonderlijke gebeurtenis zou zijn. De omstandigheden zijn er namelijk ongeschikt voor het optreden van tropische cyclonen; het zeewater is er niet warm genoeg en de snelle toename van de wind met de hoogte is ongunstig voor de vorming van orkanen. Toch zijn er van de noordelijke Atlantische Oceaan verscheidene gevallen bekend waarbij 'gewone' depressies, na eenmaal boven voldoende warm zeewater terecht te zijn gekomen, een ontwikkeling tot hurricane doormaakten. Het National Hurricane Centre in Miami schatte dan ook in dat het in dit geval een Categorie 1 orkaan betrof, weliswaar een zwakke orkaan die met de hakken over de sloot aan het criterium van minstens windkracht 12 voldoet, maar desondanks een volwaardige tropische cycloon. Meteorologen van de Engelse weerdienst onderschrijven de Amerikaanse lezing. Als dat inderdaad juist is, moeten de meteorologen hun opvattingen over orkanen en de plaatsen van voorkomen daarvan dus gaan bijstellen.
Argumenten voor orkaankracht waren onder andere windmetingen vanuit de satelliet QuickScat. De satelliet registreerde ver buiten de kern windkracht 10; in de buurt van de kern, waar de hoogste windsnelheden optreden, was de windkracht op dat moment naar alle waarschijnlijkheid 12 beaufort. Bovendien kwamen waarnemingen van de AMSU (Advanced Microwave Sensor Unit), een instrument dat op verscheidene satellieten wordt meegevoerd, uit op een kerndruk van 979 hPa. Volgens de schaal van Saffir en Simpson (zie lit.1) komt dat overeen met een matige orkaan, categorie 2. De saffir-simpsonschaal geeft een classificatie van orkanen in termen van zwak, matig, (zeer) krachtig of verwoestend en koppelt deze termen aan de bijbehorende windsnelheid en de luchtdruk aan de grond.

Satellietbeelden
Het eerste satellietbeeld van de al dan niet vermeende tropische cycloon is afkomstig van de MODIS (moderate resolution imaging spectroradiometer) op de Amerikaanse satelliet Terra en toont het aardoppervlak en de bewolking in ware kleuren. Het tweede beeld is van hetzelfde weersysteem en van dezelfde datum en is in dit geval samengesteld uit gegevens van de Amerikaans-Japanse TRMM-satelliet. TRMM staat voor Tropical Rainfall Measuring Mission. De satelliet bevat diverse instrumenten, zoals de VIRS, de PR en de TMI. De VIRS (Visible Infrared Scanner) levert 'klassieke' satellietbeelden in het zichtbaar licht en in het infrarood; de PR (Precipitation Radar) is een neerslagradar (precipitation radar, PR) en de TMI (TRMM Microwave Imager) levert microgolfbeelden. In het satellietbeeld zijn meetgegevens van de genoemde instrumenten gecombineerd weergegeven. Als achtergrond fungeert een infraroodbeeld in false color met spiraliserende bewolking en een markant oog. Daaroverheen zijn neerslaggegevens geplot. Het bereik van de radar is op de afbeelding zichtbaar als een strook met een lichtere tint. De neerslaggegevens in die strook zijn afkomstig van de neerslagradar PR; daarbuiten komen ze van de TMI. Duidelijk is te zien dat zich rond het oog een muur van actieve, neerslaggenererende bewolking bevindt, al vallen de neerslagintensiteiten mee. Hurricane-achtige kenmerken zijn dus zeker aanwezig en mogelijk gaat het om het eerste geval van een gedocumenteerde tropische cycloon in de regio.

Bron: websites van MODIS, Earth Observatory en TRMM

Literatuur:
Floor, K., 2003: Hurricanes in aantocht, Zenit, juli/augustus 2003.

*) De begrippen tropische cycloon, orkaan en hurricane worden hier door elkaar heen gebruikt als synoniemen, dus met steeds dezelfde betekenis.