Kees Floor, Zenit januari 2012.

Toeristen en overwinteraars die begin november 2011 van de zon en het mooie weer in de Provence of aan de Côte d'Azur wilden genieten, kwamen van een koude kermis thuis. Een hyperactieve depressie boven het westen van de Middellandse Zee veroorzaakte er namelijk overvloedige regenval en stormachtige winden, terwijl hoge golven tegen de Mediterrane boulevards beukten of ze zelfs overspoelden. Het ging dit keer niet om een 'gewone' depressie; de boosdoener was een slechts sporadisch voorkomende medicane, een storing met de trekken van een tropische cycloon.

1. De witte bewolking van medicane 01M contrasteert duidelijk met het diepblauwe water van het westelijk deel van de Middellandse Zee. De aan een tropische cycloon verwante depressie vertoont een oog. Links bevinden zich Spanje en Frankrijk, gescheiden door de gedeeltelijk besneeuwde Pyreneeën. Rechts liggen Italië en de Adriatische Zee met daarboven de besneeuwde Alpen. Datum: 8 november 2011. Instrument: MODIS. Satelliet: Aqua. (Bron: NASA/Dundee University).

Satellietloop van 8 november 2011.

Boven de Middellandse Zee komen veelvuldig lagedrukgebieden tot ontwikkeling. Meestal gaat het om 'gewone' depressies, zoals die ook bij ons geregeld over- of langstrekken. Wel wordt de vorming of activering van de gewone depressies in die regio vaak in de hand gewerkt door de specifieke vorm van het waterbekken en de aanwezigheid in de omgeving van karakteristieke gebergten als Alpen en Pyreneeën.
Van tijd tot tijd ontwikkelen zich er echter actieve depressies die opvallend veel overeenkomsten vertonen met tropische cyclonen (lit. 1). Het gaat dan wel om tropische cyclonen als verzamelbegrip voor weersystemen van tropische storm, windkracht 8, tot hurricanes of tyfoons met windsnelheden van orkaankracht (vgl. lit. 2). De overeenkomsten betreffen de omvang van de depressie, de vele regen die ze brengen, de stormachtige winden die optreden, de spiraalvorm van de bijbehorende bewolking, het wolkenloze, windstille oog in het centrum van de depressie en de mechanismen die verantwoordelijk worden gehouden voor het ontstaan en de ontwikkeling van het weersysteem.
De Mediterrane tropische cyclonen worden wel medicane genoemd, een samentrekking van de woorden Mediterraan en hurricane. De naam is enigszins misleidend; de hurricanes van de noordelijke Atlantische Oceaan en het Caribisch gebied vereisen namelijk winden van orkaankracht, terwijl voor een medicane een stormachtige wind volstaat. De medicanes hebben een diameter van hooguit 300 kilometer en een levensduur van ten minste zes uur; ze zijn wat kleiner, minder heftig en doven sneller uit dan 'gewone' hurricanes. Medicanes komen elke vier jaar zo'n drie keer voor (lit. 3), dus niet elk jaar is het raak, temeer daar er sommige jaren twee optreden. Door de relatief kleine schaal van de depressies en doordat de aanwezigheid van een oog als voorwaarde geldt voor het verwerven van het predicaat medicane, vormen satellietbeelden een belangrijke informatiebron voor het opsporen en classificeren van het vrij zeldzame fenomeen. Daardoor zijn gerapporteerde medicanes tegenwoordig minder schaars dan vóór het satelliettijdperk.
Overigens zijn er ook verschillen tussen medicanes en tropische cyclonen. Zo is voor de vorming van een tropische cycloon doorgaans een zeewatertemperatuur vereist van 26 graden of meer. De laagste watertemperatuur bij een gewone hurricane voor zover bekend bedraagt 22 graden; dat was bij Epsilon, eind november en begin december 2005. De medicanes komen voor in de periode september tot en met januari bij zeewatertemperaturen van 7 tot 20 graden. Hun werkterrein is de Middellandse Zee, al treedt er incidenteel een medicane op boven de Zwarte Zee. Door de verschillen tussen medicanes en 'echte' hurricanes zijn de meteorologen er nog niet helemaal uit of het predicaat tropische cycloon wel op z'n plaats is. Sommigen zien ook overeenkomsten met subtropische depressies (lit. 4), anderen met polar lows, storingen die optreden in koude lucht, meestal op hoge noordelijke breedten boven de oceaan (lit. 5). Misschien zijn de medicanes wel een geval apart en zouden ze eigenlijk een eigen classificatie moeten krijgen.

Rolf/Invest 99L/01M
Onlangs kon er in de periode van 6 tot 9 november 2011 weer zo'n zeldzame mediterrane tropische cycloon worden waargenomen. De medicane kwam tot ontwikkeling boven het westelijk deel van de Middellandse Zee. Het weersysteem ontstond ongeveer 150 kilometer ten zuiden van de Franse kust als gewone depressie Rolf. De temperatuur van het zeewater ten westen van Corsica bedroeg in die periode 20 graden; verder naar het westen was het water ongeveer 17 graden. Geleidelijk kreeg Rolf meer tropische kenmerken, zoals het optreden van hevige onweersbuien, die niet onderdeden voor de buien in de tropen. Verder vormde zich een oog en op 8 november wakkerde de wind aan tot 45 knopen, windkracht 9. Op het Ile de Porquerolles, ten zuidoosten van Toulon, traden windstoten op van 153 kilometer per uur. Ook was het extreem nat. In het departement Var, ten noorden van Toulon, viel in vier dagen tijd maar liefst 400 millimeter regen; op het Ile du Levant, eveneens ten zuidoosten van Toulon, viel op één dag zelfs 129 millimeter.
Volgens de National Environmental Satellite, Data and Information Service (NESDIS) van NOAA was de uitzonderlijkheid van het waargenomen weer voldoende om in dit geval de status van tropische cycloon te rechtvaardigen. In een weerbulletin van NESDIS kreeg Rolf, of Invest 99L, zoals de Amerikaanse Marine hem noemde, de naam 01M. Daarbij staat de M voor Mediterraan. Het was voor het eerst dat er een bulletin voor een tropische cycloon in het Middellandse Zeegebied werd uitgegeven. De Middellandse Zee behoort echter niet tot het werkterrein van het Amerikaanse National Hurricane Centre, zodat er geen officiële hurricanewaarschuwingen kwamen.
Uiteindelijk trok 01M op 9 november over Ile du Levant en kwam vervolgens bij Hyères aan land, waarna het weersysteem uitdoofde.

Meer medicanes
In de meteorologische literatuur worden verscheidene op tropische cyclonen lijkende weersystemen in het Middellandse Zeegebied besproken. De naam medicane is voor dit type verschijnselen overigens nog niet zo lang in gebruik. Het oudste geval deed zich voor in september 1947, dus ver voor het satelliettijdperk dat pas in 1960 voorzichtig begon. Die eerste medicane was wel meteen een heftige en daardoor werd zij vermoedelijk opgemerkt: langs de Franse Rivièra trok de wind aan tot orkaankracht. Er zijn slechts twee andere medicanes bekend waarbij eveneens windkracht 12 werd genoteerd. Dat was op 26 januari 1982 en op 16 januari 1995 (lit 6.). In het laatste geval bevond het Duitse onderzoeksschip Meteor zich toevallig in het gebied waar de wind aantrok tot orkaankracht.
Medicanes traden de afgelopen tien jaar op boven de Middellandse Zee op 27 mei en 18 oktober 2003, 27 oktober en 15 december 2005 (lit. 3), 26 september 2006 (lit. 7) en 28 januari 2009. Daarnaast was er op 27 september 2005 een medicane boven de Zwarte Zee. Van een aantal van deze oudere gevallen van medicanes is hieronder een satellietbeeld weergegeven.

Literatuur
1. Floor, K., Tropische cyclonen, In: Floor, K., Het weer op satellietbeelden, Elmar, Rijswijk 2005.
2. Floor, K., Tweede tropische cycloon bij Brazilië, Meteorologica september 2010.
3. Fita, L. et al., Analysis of the environments of seven Mediterranean tropical-like storms using an axisymmetric, nonhydrostatic, cloud resolving model, Nat. Hazards Earth Syst. Sci., 7, 41-56, 2007.
4. Floor, K,. Subtropische depressies, Zenit, maart 2007
5. Floor, K,. Storingen in koude lucht, Zenit, november 2004.
6. Floor, K,. Tropische cycloon boven Middellandse Zee : na jaren afwezigheid, Meteorologica, maart 1995.
7. Moscatello, A., et al., Observational analysis of a Mediterranean 'hurricane' over south-eastern Italy, Weather, oktober 2008.

Middellandse Zee 1982-2009

Medicane van 28 januari 2009. Instrument: MODIS. Satelliet: Aqua. (Bron: NASA/GSFC/ MODIS Rapid Response).

Satellietbeeld in natuurlijke kleuren van een medicane boven de Tyrrheense Zee, ten noorden van Sicilië. Datum: 26 september 2006. Instrument: MODIS. Satelliet: Terra. (Bron: NASA/GSFC/ MODIS Rapid Response).

Satellietbeeld in natuurlijke kleuren van een medicane ten oosten van Sicilië. Datum: 27 oktober 2005. Instrument: MODIS. Satelliet: Aqua. (Bron: NASA/GSFC/ MODIS Rapid Response).

Medicane van oktober 1996. (© EUMETSAT 1996).

Zichtbaarlichtbeeld van een medicane boven de Ionische Zee,16 januari 1995. De bijbeehorende winden bereikten orkaankracht. Rechtsboven in beeld bevindt zich Griekenland, linksboven Sicilië en het vasteland van Italië en onderin Libië. (Bron: NOAA/ Dundee University).

.Medicane van 26 januari 1982. De wind trok aan tot orkaankracht.

 

Zwarte Zee 27 september 2005

 

   
Zichtbaarlichtbeeld in valse kleuren van Europa. Boven de Zwarte Zee bevindt zich een medicane. Datum: 27 september 2005. (© EUMETSAT 2005; bron: F. Valk)

Detail uit de foto links: Zichtbaarlichtbeeld in valse kleuren van een medicane boven de Zwarte Zee, 27 september 2005. Ten westen van het weersysteem liggen Roemenië en Bulgarije, ten zuiden ervan Turkije. (© EUMETSAT 2005; bron: F. Valk)

Satellietbeeld in natuurlijke kleuren van een medicane boven de Zwarte Zee, 27 september 2005. Instrument: MODIS. (Bron: NASA/GSFC/ MODIS Rapid Response).