Kees Floor, Zenit november 2012

De Azoren werden in augustus van dit jaar getroffen door een orkaan, een tamelijk zeldzame gebeurtenis. De hurricane was de zevende en tot dan toe actiefste tropische cycloon van het seizoen en heette Gordon. De vorige orkaan die deze eilandengroep aandeed, heette toevalligerwijze eveneens Gordon; dat was zes jaar geleden. Beide orkanen zouden, na de talrijke slachtoffers die een voorganger en naamgenoot in 1994 op Haïti had geëist, eigenlijk een andere naam gehad moeten hebben.

Figuur 1: hurricane Gordon bij de Azoren, 19 augustus 2012. Instrument: MODIS. Satelliet: Aqua. (Bron: NASA).

Wie aan hurricanes denkt, denkt daarbij in eerste instantie aan het Caribisch gebied, waar ze geregeld voorkomen (lit. 1). Een associatie met de Azoren ligt minder voor de hand; deze eilandengroep in het midden van de Atlantische Oceaan ontleent zijn bekendheid onder weervolgers namelijk vooral aan het in die regio grote delen van het jaar aanwezige hogedrukgebied. Toch pakt het weer ook daar soms anders uit dan verwacht en krijgen bewoners en toeristen zelfs in de zomerperiode te maken met een heuse hurricane.
Dat was bijvoorbeeld dit jaar het geval in augustus, toen de tropische cycloon Gordon als categorie 1 hurricane tussen de twee het meest naar het zuidoosten gelegen eilanden São Miguel en Santa Maria door naar het noordoosten trok (figuur 1). Rond een categorie 1 hurricane heeft de wind orkaankracht, 119 kilometer per uur of meer (lit. 2). Hoewel met veel schade rekening was gehouden, bleef deze in dit geval beperkt: omgewaaide bomen, lichte beschadigingen aan huizen en gebouwen, minder overstromingen dan verwacht en slechts hier en daar een tijdelijke uitval van stroomvoorziening en telefoonverbindingen.
Veel bewoners van de Azoren zullen zich nog herinnerd hebben dat er zes jaar geleden ook een categorie 1 hurricane over hun eilandengroep raasde. Toevalligerwijze had die tropische cycloon uit 2006 dezelfde naam: Gordon.

Tropische cyclonen
De tropische cyclonen *) van het Noord-Atlantische en Caribische gebied ontstaan doorgaans uit storingen boven of bij Afrika die langs de zuidflank van het Azorenhogedrukgebied met de noordoostpassaat naar het westen trekken. Figuur 2, waarin de banen zijn weergegeven van alle hurricanes in het betreffende gebied voor de periode 1851-2010, moet dus 'gelezen' worden van rechtsonder via links midden naar rechtsboven. Als de omstandigheden daarvoor gunstig zijn, krijgt zo'n op dat moment nog naamloze storing boven zeewater van minstens 27 graden steeds meer structuur. Tegelijkertijd nemen de bijbehorende weersverschijnselen in heftigheid toe: zware regenval en stevige winden.
Voor het weersysteem dat later zou uitgroeien tot de hurricane Gordon, was deze ontwikkeling op 10 augustus 2012 begonnen. Op 15 augustus was de wind toegenomen tot windkracht 8, waardoor Gordon zijn naam kreeg en de status van tropische storm. Op 17 augustus was de wind verder toegenomen, maar nog niet tot orkaankracht, zodat nog niet gesproken kon worden van een hurricane. Ook het voor orkanen karakteristieke oog in de bewolking ontbrak nog op satellietbeelden (figuur 3, links). Een dag later, op weg naar de Azoren, was Gordon echter uitgegroeid tot volwaardige categorie 2 hurricane en was het oog duidelijk te zien (figuur 3 midden). Rond een categorie 2 hurricane bedraagt de windsnelheid ten minste 154 kilometer per uur.
Op 19 augustus had de bewolking van de uit het zuidwesten snel naderende, inmiddels tot categorie 1 hurricane afgezwakte tropische cycloon zich over de eilandengroep uitgebreid (figuur 1, figuur 3 rechts). De erop volgende nacht trok Gordon tussen São Miguel en Santa Maria door naar het noordoosten richting Europa, waarna hij verder afzwakte tot tropische storm. In de avond van 20 augustus was Gordon's rol uitgespeeld en beëindigde het National Hurricane Centre in Miami, Florida, dat de waarschuwingen voor tropische cyclonen verzorgt, de berichtgeving over de uitgebluste orkaan.

Figuur 2: banen van hurricanes in de Noordelijke Atlantische Oceaan en het Caribisch gebied van 1851 - 2010. De hurricanes en de storingen waaruit ze ontstaan trekken meestal van de kust van Afrika naar het oosten, richting Caribisch gebied. Hurricanes die de Azoren bereiken, komen vrijwel niet voor. (Bron: NWS en NOAA).	Figuur 3: tropische storm Gordon (links, 17 augustus 2012) ontwikkelde zich op 18 augustus tot hurricane met een karakteristiek oog (midden) en trok een dag later, het oog nog steeds duidelijk aanwezig, over de Azoren weg richting Europa (rechts, figuur 1). Instrument: MODIS. Satellieten: Terra (17 augustus) en Aqua. (Bron: NASA).

Naamgeving
Gordon was de zevende tropische cycloon van het seizoen; vandaar dat hij een naam droeg die begon met een G, de zevende letter van het alfabet (lit. 3). De lijsten die sinds 1979 in gebruik zijn voor de naamgeving met afwisselend jongens- en meisjesnamen worden elke zes jaar opnieuw gebruikt. Zo kon het gebeuren dat de hurricane die de Azoren raakte in 2012, dezelfde naam had als zijn voorganger van half september 2006, bijna zes jaar eerder. Hurricanes komen op de Azoren overigens slechts sporadisch voor, zoals ook uit figuur 2 is af te leiden.
De naam Gordon werd dit jaar voor de vierde maal gebruikt voor een hurricane; eerder was dat het geval in 1994, 2000 en 2006. In 1982 en 1988 vermeldde de voor die jaren geldige lijst de naam Gilbert voor de zevende tropische cycloon van het seizoen. In 1982 waren er echter slechts zes weersystemen die een eigen naam kregen en bleef de naam Gilbert ongebruikt.
De orkaan Gilbert uit 1988 was de krachtigste die tot dan toe in het Caribisch gebied was waargenomen. Het record hield stand tot 2005, toen hurricane Wilma de leidende positie overnam. Gilbert eiste 318 slachtoffers, waarvan de meeste in Mexico, en veroorzaakte een schade van 5 miljard US $. De namen van dergelijke verwoestende hurricanes worden gewoonlijk geschrapt uit de lijst die zes jaar later opnieuw gebruikt gaat worden. Men zegt dan dat Gilbert met pensioen ging.
Eigenlijk had Gordon na 1994 eveneens met pensioen moeten gaan en zouden de hurricanes die in 2006 en 2012 de Azoren bereikten een andere naam gehad moeten hebben. De orkaan van 1994 veroorzaakte namelijk langdurige, hevige regenval op Haïti. Door onder andere de overstromingen die dat met zich meebracht, waren er daar meer dan 1100 slachtoffers te betreuren. Normaal zou dat zeker geleid hebben tot een pensionering van Gordon. Op de jaarlijkse vergadering van de Wereld Meteorologische Organisatie waar de besluiten over de naamgeving van hurricanes vallen, kwam de vertegenwoordiger van Haïti echter niet opdagen. Bij andere landen, die wel aanwezig waren maar minder onder de orkaan te lijden hadden gehad, bestond geen behoefte de naam af te voeren, zodat deze nu nog steeds eens in de zes jaar op de lijst prijkt.

Satellietbeelden
De satellietbeelden van Gordon zijn gebaseerd op meetgegevens van de Moderate Resolution Imaging Spectroradiometer (MODIS) op de Amerikaanse satelliet Aqua. Het instrument brengt elke omwenteling een deel van het aardoppervlak in beeld. Figuur 1 is opgebouwd uit waarnemingen van vier verschillende omwentelingen. De zilverwitte strook onder Gordon op de figuur wordt veroorzaakt door zonneglinstering, de weerspiegeling van zonlicht in de golven op het oceaanoppervlak. De lichte, beige tinten voor de kust van Noordwest-Afrika hangen samen met een dikke pluim van stof en Saharazand, die zich uitstrekte van Mauretanië tot over Portugal en Spanje.

Voetnoot
1) Het begrip tropische cycloon gebruiken we hier als verzamelnaam voor tropische stormen en hurricanes. Zie verder lit. 2.

Literatuur
1. Floor, K.: Hurricanes in aantocht, Zenit, juli/augustus 2003.
2. Floor, K.: Tweede tropische cycloon bij Brazilië, Meteorologica september 2010.
3. Floor, K.: Zes maal Emily, Het Weer Magazine, juni 2012.