Kees Floor, Zenit december 2005.
Internet is een geweldige bron van informatie op allerlei gebieden. 'Maar niet alle informatie is betrouwbaar', hoor je vaak waarschuwen. Dat leek me vroeger nogal overdreven. Maar inmiddels weet ik beter.
Een van m'n favoriete websites is NASA's
Earth Observatory. Je vindt er allerlei prachtige satellietbeelden, uitvoerige
toelichtingen en informatieve achtergrondverhalen over bijna alles wat er vanuit
de ruimte op aarde zichtbaar is. Soms is er een quiz. Je moet dan aangeven welk
gebied op een satellietbeeld voorkomt. Of ze vragen om een uitleg bij een van
de beelden op de site.
Enige tijd geleden stond figuur 1 centraal. 'Hoe is
deze foto gemaakt?', zo luidde de vraag. Als kind van mijn tijd, handiger in opzoeken
dan in zelf bedenken, ging ik direct verder het internet op. Een antwoord was
snel gevonden. Het bleek te gaan om een zonsondergang vanuit de ruimte, zo las
ik ergens op een website. Dat ik daar niet eerder aan gedacht had. Zonsondergangen
waren altijd al een onderwerp waar ik me graag mee bezig hield.
'De foto
werd op een onbewolkte dag gemaakt door de bemanning van het ruimtestation Columbia
op hun laatste reis', zo lezen we verder. Dat was die reis die hen fataal is geworden.
'We zien Europa en Afrika op het moment dat de zon ondergaat. Rechts is het al
donker; daar kun je de stadsverlichting zien. In Nederland, grote delen van België
en in Parijs zijn de lampen al aan, terwijl het in Dublin, Londen, Lissabon en
Madrid nog licht is. Ook in de Straat van Gibraltar is de zon nog niet onder;
de rest van het Middellandse-Zeegebied is in duisternis gehuld. Je ziet ook hoe
immens groot de Sahara is', aldus de anonieme internetauteur. 'De woestijn is
zowel overdag als 's nachts goed zichtbaar. Helemaal links boven zie je Groenland;
het is helemaal bevroren'. Hij of zij rondt af met aandacht te vragen voor de
topografie van de oceaanbodem.
Schitterend! Zo zit dat dus. Probleem opgelost.
Snel zapte ik door naar een volgende site.
 |
 |
 |
1. Zonsondergang vanuit de ruimte, zoals volgens sommige zegslieden gezien door de bemanning van het op 1 februari 2003 verongelukte ruimtestation Columbia. Bron: Living Earth. |
2. Het Kanaal, Engeland en Frankrijk, gefotografeerd vanuit de Space Shuttle, 10 september 2000. De foto geeft het maximale bereik van wat er vanaf een lage baan rond de aarde op ongeveer 375 km hoogte te zien is. Bron: Image Analysis Laboratory, NASA Johnson Space Center, foto STS106-702-78. |
3. Noordzee en omgeving, 18 april 2003. Ware kleuren. Het zeewater is diepblauw, behalve op plaatsen met bewolking of saharastof. De tinten van het landoppervlak zijn donker. Satelliet: Aqua. Bron: NASA/GSFC MODIS Land Rapid Response Team. |
Twijfel
Niet lang daarna
begon het toch te knagen. Kan dat allemaal wel? Ik heb vaker opnamen gezien vanuit
ruimtestations, maar nooit was er zo'n groot gebied in beeld (figuur 2). Weersatellieten
hebben een wat groter bereik, maar dan zou de website die toch als bron vermeld
hebben?
Er blijkt nog meer niet te kloppen. Schijnt de zon die dag niet al
te uitbundig? Elke avond zien we de bovenste helft van figuur 1 op het journaal.
Zonder uitzondering is er wel ergens bewolking te zien.. Verder is de lucht overal
ongebruikelijk schoon. Nergens luchtverontreiniging, natuurbranden of stofstormen.
Het aardoppervlak is steeds scherp.
Niet alleen de dampkring, ook de oceaan
gedraagt zich vreemd. Normaal gesproken is die diepblauw en is de bodem niet te
zien. Op figuur 1 zien we zelfs de Midden-Atlantische rug en het continentale
plat, en dat door een kilometersdikke waterkolom heen.
Ik besloot de site
nog eens te bezoeken, maar was het adres kwijt. Google moest uitkomst bieden.
Het oorspronkelijke bijschrift van figuur 1 had ik nog wel ergens op m'n computer
staan. Ik koos er een zinnetje uit, voerde het in op de zoekmachine en klikte
op de knop Zoeken.... Meer dan 200 treffers! Het beeld geniet kennelijk ruime
bekendheid en populariteit. Velen voelen zich aangesproken: docenten aardrijkskunde
of natuurwetenschappen bij het vervolgonderwijs, een universitair docent computerwetenschappen,
een Grieks tijdschrift over mystiek en kosmos, een Amerikaans organisatieadviesbureau,
gelovige christenen en moslims, een Nederlandse Vereniging in een Duitse stad,
maar vooral talrijke bloggers, deelnemers aan discussiefora en aan mailing lists.
Sommigen slikken de tekst van het bijschrift kritiekloos. Anderen hebben
bedenkingen. 'Dit lijkt wel erg veel op een plaatje dat je krijgt met een computertekenprogramma',
stelt een van de critici. 'Waar is de bewolking?', vraagt een ander. 'De foto
is vast genomen op een dag dat de oceaan droog lag', spot een derde. Er blijken
zelfs websites te bestaan die dergelijke broodje-aap-verhalen systematisch bestrijden.
Die bieden een heel nieuw perspectief. 'Dit beeld circuleerde al voor de Columbia
verongelukte', weten hun webmasters. 'Eerst heette het: "foto gemaakt vanuit
een satelliet op een wolkenloze dag." Pas na de ramp van 1 februari 2003
werd de bemanning van de Columbia erbij gesleept. Dat geeft zelfs de meest nietszeggende
kettingmails een bijzonder tintje', volgens een van die kritische sites. 'Na de
aanslagen van 11 september 2001 in New York zag je hetzelfde gebeuren'. 'Met de
beschrijving van de landcontouren en de ligging van de steden is overigens niets
mis', laat een andere urban legend fighter ter geruststelling weten.
 |
 |
 |
4. West-Afrika en het aangrenzend gedeelte van de Atlantische Oceaan, 5 november 2002. Ware kleuren. Het zeewater is diepblauw, behalve waar het door bewolking of saharastof aan het zicht wordt onttrokken. De tinten van het oerwoud rechtsonder zijn donker. Satelliet: Terra. Bron: NASA/GSFC MODIS Land Rapid Response Team. |
5. Satellietbeeld van 25 juni 2005. Boven Frankrijk bevinden zich enkele stevige onweersbuien. Het beeld is kunstmatig ingekleurd met gebruikmaking van verschillende satellietkanalen. Bron: NOAA/ DLR Institut für Physik der Atmosphäre, Oberpfaffenhofen (Duitsland). |
6. Grens tussen licht en donker, gezien vanuit een ruimtestation, 17 juni 2001. Bron: Image Analysis Laboratory, NASA Johnson Space Center, foto ISS002-E-7377 . |
Geduld
Na verloop van
tijd verschijnt op de site van Earth Observatory het antwoord op de vragen die
eerder gesteld werden. Dat vraagt dus wel om wat geduld, maar de uitkomsten zijn
tenminste betrouwbaar.
De genoemde twijfelpunten blijken de aanknopingspunten
te bieden voor een sluitender verhaal. Neem de oceaan. 'Uit eigen strandervaring
weten we dat je in zeewater niet verder dan een meter kunt kijken,' schrijft Robert
Simmon van Earth Observatory op de website. 'Zelfs in helder water, zoals bijvoorbeeld
in de Caribische Zee, is tien meter de uiterste grens. Gemiddeld is de oceaan
vier kilometer diep. Alleen in de allerondiepste gedeelten zou je dus misschien
de bodem kunnen zien', aldus Simmon. Radarhoogtemeters kunnen de oceaan wel in
kaart brengen. Het zeegedeelte van figuur 1 berust dan ook op radarmetingen. De
rest komt uit andere bronnen.
'Ook uit het ontbreken van bewolking kun je
afleiden dat het om een samengesteld beeld gaat', concludeert Simmon, tevens verbonden
aan het NASA Goddard Space Flight Center in Maryland. 'Stukjes onbewolkt aardoppervlak
zijn naadloos aaneengevoegd tot een samenhangend geheel.' Hij kan ook zien hoe
die beelden van het landoppervlak zijn gemaakt. De tint van de helder groene vegetatie
in Engeland of van de oerwouden in West-Afrika onder de Sahel (figuur 1) wijkt
af van de kleur op een echte foto. (figuren 3 en 4). De begroeiing absorbeert
95 procent van het opvallende zonlicht en is dus vrij donker. Het heldere groen
ontstaat als je zichtbaarlichtbeelden van de 'klassieke' operationele weersatellieten
kunstmatig inkleurt met gegevens uit verschillende golflengtegebieden, zoals bijvoorbeeld
gedaan bij figuur 5.
Simmon's argumenten zijn nog niet uitgeput. 'Het kan
toch niet waar zijn dat de stadslichten van de steden op het Europese vasteland
helderder zijn dan het daglicht op de Britse Eilanden en de andere plekken waar
de zon nog niet onder is?', moet hij gedacht hebben. Er is namelijk maar één
satelliet die stadsverlichting kan zien. Die is van het Amerikaanse Ministerie
van Defensie (vergelijk Zenit, januari 2004).
Van die satelliet zijn dan ook de meetgegevens verwerkt om het kunstlicht in figuur
1 te krijgen.
Op de vorm van de terminator, de begrenzing tussen dag en nacht
op figuur 1, heeft Simmon ook wat aan te merken. 'Dat is altijd een boog', weet
hij. 'Of het is een rechte lijn, als je recht van boven kijkt'. Hier is het onder
in het beeld een rechte lijn en bovenin een boog. Dat komt doordat het gekromde
oppervlak van de aarde geprojecteerd is op een plat vlak, net als bij een geografische
kaart. Figuur 6. toont ter vergelijking de terminator vanuit een ruimtestation.
De bewolking neemt erop de tinten aan van het licht van de laagstaande zon.
Een blik op de aarde zoals figuur 1 die ons biedt, kan dus helemaal niet. Alleen
door gegevens uit allerlei bronnen bij elkaar te brengen en te combineren, kun
je de aarde op deze manier visualiseren. De computer maakt er wat moois van, je
zet het resultaat op internet en de broodjes-aap-bakkers kunnen aan het werk.
Website Earth Observatory: http://earthobservatory.nasa.gov