Kees Floor, Het Weer Magazine februari 2014.

Amerikaanse wetenschappers claimen een kourecord te hebben gemeten op een locatie in Antarctica. De Wereld Meteorologische Organisatie honoreert de claim echter niet en handhaaft haar eigen record.

De Russische onderzoeksbasis Vostok op Antarctica, volgens de WMO het koudste plekje op aarde. Bron: NASA.	Locaties op Antarctica. Achtergrond: Bron NASA (wisselbeeld).

Elk jaar in december houdt de American Geophysical Union een congres waarop de laatste ontwikkelingen op onder andere het gebied van klimaat worden gepresenteerd en bediscussieerd. Afgelopen jaar vond de bijeenkomst plaats in San Francisco. Een van de sprekers was Ted Scambos van het Amerikaanse National Snow and Ice Data Center, die samen met collega's van NASA's Landsat project op zoek was gegaan naar de koudste plek op aarde. Daartoe onderzochten ze de metingen die de verscheidene Amerikaanse weer- en aardobservatiesatellieten gedurende een periode van 35 jaar hadden verricht. De laagste temperatuur die ze daarbij aantroffen, had zich voorgedaan op 10 augustus 2010 en bedroeg min 93,2 graden. De locatie in Antarctica waar deze recordkou optrad, is op de kaart aangegeven met X. In 2013 was het het koudst op een andere plaats in hetzelfde continent, aangeduid als Y: min 93,0 graden, gemeten op 31 juli. Tot dan toe stond het record op min 89,2 graden, eveneens gemeten in Antarctica. Deze temperatuur werd bereikt 21 juli 1983 bij de op ongeveer 1000 kilometer van de zuidpool (Z) gelegen Russische poolbasis Vostok (V).
Zulke lage temperaturen nodigen niet bepaald uit om je er te vestigen. Het koudste gebied met permanente bewoning is het noordoosten Siberië, waar de temperatuur in de steden Verkhoyansk en Oimekon ooit zakte tot min 67,8 graden; dat was op 5 februari 1892 respectievelijk 6 februari 1933. De beide Russische steden hebben tevens het kouderecord voor het noordelijk halfrond in handen. Het Europese kouderecord van min 58,1 graad is in het bezit van Ust 'Schugor, eveneens in Rusland. De laagste temperatuur die in Nederland werd gemeten bedroeg min 27,4 graden; dat was op 27 januari 1942 in Winterswijk.

Antarctica
Antarctica is niet alleen het hoogste, het droogste, het schoonste en het winderigste continent, maar ook het koudste. Dat de laagste temperaturen die op aarde kunnen worden waargenomen, daar optreden, is dan ook geen verrassing. Vandaar dat de onderzoekers hun recordjacht op Antarctica begonnen. Doordat verder de temperatuur in de onderste kilometers van de dampkring doorgaans afneemt met de hoogte, richtten ze hun pijlen in eerste instantie op hooggelegen delen van Antarctica: het Antarctisch plateau in Oost-Antarctica. Toch bleken de laagste temperaturen niet op te treden bij de toppen, maar iets lager in kommen met droge, stagnerende lucht. Als deze lucht, die van de bergtoppen af naar beneden is komen zakken, bij rustig en helder weer een aantal dagen op dezelfde plek blijft liggen, daalt de temperatuur verder en verder, naar nu dus is gebleken tot recorddiepten.
Ondanks de door de liefhebbers van sneeuw en ijs als schitterend ervaren omgeving, is verblijf bij zulke lage temperaturen bepaald onaangenaam. Ademhalen doet pijn, zodat de lucht eerst moet worden opgewarmd alvorens hem in te kunnen ademen.

Appels en peren
Het nieuwe kourecord werd in verscheidene Engelstalige media breed uitgemeten. Mede daardoor kwam er snel een tegenbeweging van mopperende en protesterende weer- en klimaatdeskundigen, die erop stonden de berichtgeving te nuanceren. Dat de Russen niet blij zouden zijn met het kwijtraken van het op hun basis gemeten kouderecord lag overigens in de lijn der verwachtingen. Russische media lieten onder andere Vyacheslav Martyanov aan het woord, het hoofd van het logistiek centrum van de Russische zuidpooolexpedities. Hij wees erop dat satellietmetingen niet zonder meer vergeleken kunnen worden met metingen van officiële weerstations die de richtlijnen van de Wereld Meteorologische Organisatie (WMO) hanteren. Ook Randy Cerveny, hoogleraar aan de Arizona State University en rapporteur klimaatextremen van de WMO, haastte zich erop te wijzen dat de WMO alleen waarnemingen erkent van getrainde waarnemers met geijkte thermometers en van door nationale weerdiensten over de hele wereld onderhouden automatische weerstations. Zo moet de luchttemperatuur volgens de WMO richtlijnen gemeten worden op een hoogte van 2 meter boven het aardoppervlak. Aardobservatiesatellieten doen dat niet; ze meten namelijk de temperatuur van het landoppervlak, in het geval van Antarctica dus de aan de lucht blootgestelde bovenkant van het ter plaatse aanwezige sneeuw of ijs. Deze temperatuur ligt 's nachts, en dus zeker in de lange poolnacht, onder de luchttemperatuur. Vandaar dat het record in de satellietwaarnemingen ruim 4 graden afwijkt van wat volgens de WMO-richtlijnen is gemeten. Door de verschillende gemeten temperaturen op één hoop te gooien, worden dus eigenlijk appels met peren vergeleken.
Overdag is de situatie omgekeerd en zijn de verschillen tussen de temperatuur van de lucht en die van het aardoppervlak nog weer groter dan 's nachts. Zo is Furnace Creek in Death Valley, Californië, volgens de WMO het warmste plekje op aarde met een temperatuur van 56,7 graden, gemeten op 10 juli 1913. Ter vergelijking: de hoogste temperatuur volgens satellietmetingen bedraagt 70,7 graden; deze waarde werd gemeten in de Woestijn Lut in Iran in 2005. De records lopen hier dus zelfs 14 graden uiteen.

Bedreigd record
Het kouderecord van Vostok is overigens zeer kwetsbaar. Niet ver ten oosten van waar vorig jaar de laagste temperatuur van 2013 werd waargenomen, staat namelijk op het hoogste punt van Antarctica (4093 meter) en op een meer dan 3 kilometer dik pak ijs het door China en Australië opgerichte en onderhouden automatisch weerstation Dome Argus of Dome A. Het station heeft een betere uitgangspositie doorat het ongeveer 600 meter hoger ligt dan de Russische recordhouder. Tot nog toe was het er sinds het begin van de waarnemingen in januari 2005, niet kouder dan - 82,5 graden, maar eens kan de dag komen dat het in Vostok gemeten record sneuvelt.