Kees Floor, Het Weer Magazine december 2014.

Lenswolken aan de hemel en kistwerken in het ijs hebben niets met elkaar gemeen. Er is dan ook geen reden om te verwachten ze in elkaars buurt aan te treffen. Toch lukte het een onderzoeker van de Amerikaanse ruimtevaartorganisatie NASA de beide verschijnselen vanuit een vliegtuig vast te leggen op één en dezelfde opname. Hij moest daarvoor wel een verre vliegreis maken naar de met ijs bedekte kustwateren van Antarctica.

1. Lenswolk boven een kistwerk in het zee-ijs bij Antarctica (foto: Michael Studinger, NASA).

Tussen de talrijke wolkensoorten nemen de lenswolken door hun karakteristieke vorm een speciale plaats in. Het zijn van die wolken die door hun vloeiend-gladde, platte uiterlijk wel worden aangezien voor vliegende schotels of UFO's. Ze komen voornamelijk voor in de buurt van bergen en nemen bij een gegeven windrichting en -snelheid een vaste positie in ten opzichte van de berg. Door wisselwerking tussen gebergten en de eroverheen stromende lucht, vormen zich aan de lijzijde vaak zogeheten mountain waves (berggolven). Op zoek naar een nieuwe positie slingeren de luchtdeeltjes achter het gebergte namelijk, geleidelijk minder ver op en neer bewegend, naar een definitieve positie om de tocht boven het aardoppervlak voort te zetten. Als de lucht voldoende vocht bevat, vormt zich in de golftoppen bewolking die de kenmerkende lensvorm aanneemt en door meteorologen aangeduid wordt als altocumulus lenticularis.
De bewolking is voor piloten, die vaak ook het meteorologisch vakjargon hanteren, een teken om op de hoede te zijn voor met de bergen samenhangende turbulentie. Het verschijnsel is overigens niet alleen zichtbaar vanuit vliegtuigen. Wie zijn vakanties geregeld doorbrengt in de Alpen of een ander berggebieden, zal het verschijnsel ongetwijfeld wel eens hebben waargenomen.
De uit meerdere lagen bestaande lenswolk van de foto volgt uit de nabijheid van de 2681 meter hoge vulkaan Discovery. Het is een van de vele opnamen die werden gemaakt tijdens een kortdurende meetcampagne van slechts een week in november 2013. Doel van de metingen was het in kaart brengen van de situatie van het ijs, een taak die in 2016 weer wordt overgenomen door een satelliet: de ICEsat-2.

Kistwerk
Het zee-ijslandschap waarboven we de lenswolk waarnemen, vertoont een opvallende structuur. Het ijs is niet vlak; talrijke stukken ijs steken omhoog. Het verschijnsel doet zich voor langs een lijn, die van links naar rechts over de foto loopt. Zo'n ijsdam of kistwerk, zoals de verzamelde ijsbrokken genoemd worden, ontstaat als grote ijsplaten door stroming in het ijs of door de wind tegen elkaar aan worden gedreven. Het ijs van het kistwerk steekt niet alleen hoger uit dan het ijs in de omgeving, maar zit ook dieper onder het niveau van het zeewater. Meestal liggen het hoogste en laagste punt van het kistwerk 5 tot 30 meter uit elkaar en een hoogte van 2 meter boven het zeeoppervlak is heel gebruikelijk.
Tijdens strenge winters met veel ijs, kunnen de kistwerken ook in Nederland worden waargenomen. Ze treden op in het Waddengebied, op het IJsselmeer, op de Friese meren en op de Vechtplassen. Het kistwerk van de foto zonder lenswolk deed zich voor op het Hoornse Hop; op de achtergrond zien we Hoorn liggen.