Kees Floor, Het Weer Magazine, februari 2007

Sinds de jaarwisseling van 1996/1997 zijn er in Nederland geen extreem koude dagen meer geweest *). Volgens de klimaatmodellen van het KNMI neemt door klimaatverandering de kans op extreme kou af. Toch kan er nu en in de toekomst nog wel eens een bitter koude dag tussendoor glippen. We krijgen dan vast van meteorologen of de overheid het advies binnen te blijven. Hoe gaan we daar dan mee om? Kunnen we niet naar het werk, komt er geen krant of post, is er geen blauw op straat, moeten we ons rondje joggen annuleren en kruipen we in bed of gaan we ons zitten vervelen op de bank?

Nederlandse mariniers oefenen in extreme kou in het noorden van Noorwegen. Bron: AVDD Mediadesk, Ministerie van Defensie.	Een student-onderzoeker van het Instituut voor Marien en Atmosferisch Onderzoek van de Universiteit Utrecht (IMAU) prepareert in het vrieslab van het Instituut voor Poolonderzoek in Tromsø (Noorwegen) bij een temperatuur van min 20 graden een op Spitsbergen geboorde ijskern voor onderzoek naar sporen van een vulkaanuitbarsting van de Laki op IJsland in 1783. Foto: Geerke Floor.	Aan het werk bij een temperatuur van min 20 graden in het vrieshuis van Lagemaat in Woudenberg. Foto: Kees Floor

'Nergens voor nodig', blijkt uit een advies dat het American College of Sports Medicine in november, dus net voor de huidige winter, uitbracht. 'Iemand in de kou is niet zonder meer een koud iemand', aldus de opstellers. 'Kou vormt vrijwel nooit een beletsel om buiten te trainen, wedstrijden te houden, actief te recreëren of zelfs aan het werk te gaan', zo luidt de conclusie. Postbestellers, bouwvakkers, medewerkers van de plantsoenendienst en politieagenten kunnen die in hun zak steken, ook al blijft buiten werken in een snijdende oostenwind geen pretje. Overigens voegen de Amerikaanse schrijvers van het advies er wel wat voorwaarden aan toe: 'Betrokkenen en hun coaches of leidinggevenden moeten zich op de hoogte stellen van de verwachte situatie, zich bewust zijn van de risico's en afhankelijk van gezondheid en conditie de kleding aanpassen en overige maatregelen nemen tegen de kou. Ook moeten sporters en buitenwerkers weten wat hen te doen staat als de omstandigheden verslechteren.' Daarnaast komen de sportwetenschappers nog met wat aanvullende tips: 'Kort desnoods je training in. En zorg dat je steeds in de buurt bent van een plek waar je je weer op kunt warmen'.

Mariniers
Veel van deze adviezen passen de Nederlandse mariniers die in het noorden van Noorwegen oefenen in extreme kou, al geruime tijd toe. 'Maar onze mannen kunnen niet altijd terug naar een beschermde omgeving en zijn vaak dagenlang onderweg', zegt Friso Amsterdam. 'Ze zijn dan langdurig buiten met 30 kilo bepakking, een wapen en een slee met tenten, wapens, munitie en voeding', aldus de kapitein der mariniers. 'De enige beschutting die er is, zijn de opgezette tenten of de zelfgebouwde iglo's waarin de temperatuur op nul graden ligt. Iedereen moet precies weten hoe zich te kleden en ervoor zorgen dat hij goed blijft eten en drinken.' De voeding levert de energie om de verbranding op gang te houden en de lichaamstemperatuur op peil. Het drinken is nodig om het vocht dat tijdens grote inspanning wordt uitgezweet, aan te vullen.

Werken in de kou
Wanneer is het eigenlijk extreem koud, althans zo koud dat je dit soort adviezen ter harte moet nemen? Amsterdam denkt zelf aan min 10, of beter nog min 20 graden. Eric Hoeben, die als bedrijfsarts van Arts in Bedrijf, geregeld in vrieshuizen komt, houdt temperaturen van min 10 tot min 15 graden als grens aan. 'Voor het werken onder die omstandigheden bestaan regels voor rust- en werktijden', weet hij. 'Ze gelden als je vier uur per dag of meer in zo'n koude omgeving moet werken en houden in dat je nooit langer dan een uur achtereen in die kou bezig mag zijn. Daarna moet je minstens een half uur op een plek zitten waar het twintig graden warmer is'.
In de bouw gelden voor het al dan niet werken in de kou weer andere getallen. 'Een bouwvakker mag het werk in de buitenlucht neerleggen als het vriest en de gevoelstemperatuur een waarde heeft van min 6 graden of lager', lezen we op de website van Vorstverlet Opgelet.

Gevoelstemperatuur
'Als het nauwelijks waait is de gevoelstemperatuur gelijk aan de heersende luchttemperatuur. Maar bij wat wind of tocht voelt het meteen kouder aan, doordat het lichaam dan meer warmte kwijtraakt', legt voorlichter Harry Geurts van het KNMI uit. 'We kunnen dat warmteverlies uitdrukken in een soort gevoelswaarde van de temperatuur; dat is dus die gevoelstemperatuur. Bij windkracht 4 is één graadje vorst al voldoende om een gevoelstemperatuur te krijgen van min 6, waarbij de bouwvakker naar binnen of naar huis mag.'
Zo'n regeling lijkt simpel en eenduidig, maar toch zitten er wat adders onder het gras, blijkt uit de woorden van Oscar Enschedé van Weathernews. Zijn bedrijf verzorgt weerberichten voor de bouwsector. Daarin komen onder andere de gevoelstemperaturen voor, die in de gewone weerberichten ontbreken. 'We praten altijd achteraf en over standaardomstandigheden', aldus Enschedé. 'Zo kunnen we bijvoorbeeld vaststellen dat er een of twee uur geleden volgens de geldende afspraken in Soesterberg nog net gewerkt mocht worden op anderhalve meter hoogte. Maar hoe zit dat op een bouwlocatie in Bunschoten, waar het terrein opener is en het dus harder waait? Bovendien neemt de wind ook nog eens toe met de hoogte; boven in een flat in aanbouw zal het werk daardoor eerder stilgelegd moeten worden dan op de begane grond. Discussie en onenigheid over al dan niet werken blijft mogelijk'.

Onaangenaam en gevaarlijk
Schaatsers, langlaufers, joggers en andere sporters die uit eigen vrije wil de kou trotseren om hun hobby te beoefenen, hebben aan dit soort regels vermoedelijk geen boodschap. Ook onderzoekers die aan poolexpedities deelnemen of in vrieslaboratoria onderzoek doen naar ijskernen, blijken weinig behoefte te hebben aan regelgeving. Maar voor wie zo z'n boterham moet verdienen - dagelijks in vriescellen of incidenteel in de buitenlucht - ligt dat anders. 'Werken in de kou is namelijk niet alleen onaangenaam, maar kan ook gevaarlijk zijn', stelt Hein Daanen, onderzoeker bij TNO en hoogleraar thermofysiologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. 'Eerst is er het onaangename kougevoel; het moment waarop dat begint op te treden, is sterk individueel en cultureel bepaald. Als de temperatuur verder daalt of de kou langer aanhoudt, neemt de handvaardigheid af. De kans op ongevallen neemt daardoor toe en uiteindelijk kunnen er klachten ontstaan in het bewegingsapparaat. Zo bleken bij een onderzoek arbeiders uit koelcellen veel meer gewrichtsklachten te vertonen dan collega's die hetzelfde werk deden in een gewoon pakhuis.'
Bedrijfsarts Hoeben breidt de klachtenlijst van werkers in vrieshuizen verder uit. 'Spieren verkrampen bij overgang van warm naar koud en bloedvaten worden stroperiger dan normaal. Dat leidt weer tot acute rugklachten, maagklachten, voorhoofdsholteontsteking, trombose, ja eigenlijk tot alles wat met hart- en vaatziekten te maken heeft. Niet altijd natuurlijk,' relativeert Hoeben, 'maar er is wel een verhoogd risico.'

Onderkoeling en bevriezing
Voor de mariniers vormen onderkoeling en bevriezingsverschijnselen de grootste bedreiging. 'Je hebt frost nip en frost bite', licht Amsterdam toe. 'Frost nip is een oppervlakkige bevriezing, waarbij de huid licht verkleurt en hard wordt.' Frost bite blijkt ernstiger: 'de huid kleurt donker en begint af te sterven.'
Het eerder genoemde advies van het American College of Sports Medicine bevat wat getallen. Bij luchttemperaturen van min 15 graden is de kans op bevriezing van de huid minder dan vijf procent. Als de gevoelstemperatuur onder de min 27 graden komt, kan de aan de kou blootgestelde huid echter binnen een half uur bevriezen. Bij mensen met een donkere huid ligt de kans op verwondingen door de kou twee tot vier maal hoger dan bij blanken.

Voor de mariniers die de vorige winter in het noorden van Noorwegen oefenden, was de kou minder extreem dan normaal. Dat blijkt uit deze figuur, waarin de temperatuur van het landoppervlak in de periode 1 tot 24 januari 2006 wordt vergeleken met de gemiddelde waarde van de vijf voorgaande jaren. De rode tinten in Lapland duiden op temperaturen boven 'normaal'. In Rusland is het extreem koud. De figuur is gebaseerd op satellietwaarnemingen. Bron: NASA.

Sneeuwzagen bij 30 graden onder nul. Op het Russische station Wostok in het diepe binnenland van Antartica wordt om de 10 dagen de hele crew gemobiliseerd om ijsblokken te verzamelen voor de drinkwatervoorziening. Het karweitje is bij -30 in ongeveer 45 minuten geklaard. In de winter, bij -70 en duisternis, duurt het twee keer zo lang. (foto G.P. Können, Wostok, 1990)

Koude oorlog
Om dit soort 'vorstschade' voor te zijn, doordringt de kapitein der mariniers zijn mensen dan ook van de gevaren: 'het klimaat is je grootste vijand; je daartegen te wapenen heeft de eerste prioriteit. Vechten tegen eventuele andere tegenstanders komt op de tweede plaats.' Als wapen tegen de kou beschikken de mariniers over een standaard arctische uitrusting met meer en beter isolerende kleren, dikkere handschoenen en gezichtsbeschermers. Bij zware inspanning - 'ook onze mensen verrichten topsport' - wordt kleding eerder vochtig door zweet, wat vervolgens leidt tot meer afkoeling. Geregeld moet men dan ook andere, droge kleren aantrekken om het lichaam beter in staat te stellen zichzelf op temperatuur te houden.
'Ook in het lichaam zelf is het oorlog', zegt hoogleraar Daanen. De strijd woedt tussen de kern en de extremiteiten, zoals vingers en tenen. 'Als de kern te koud dreigt te worden, zet het lichaam als overlevingsstrategie de toevoer van warmte naar de uítstekende lichaamsdelen stop. Daardoor heb je een grotere kans op koudeletsel aan vingers of tenen. Lijfsbehoud is belangrijker dan het ongemak van het missen van een vinger, is kennelijk de achterliggende gedachte.' Daanen wijst er echter op dat onderkoeling niet altijd tot de dood hoeft te leiden: 'Onderkoeling is minder bedreigend dan vaak wordt gedacht. Schrijf iemand die onderkoeld is, niet te gauw af; "je bent pas dood als je warm bent en dood"', is zijn adagium. Als de lichaamstemperatuur minder dan 35 graden is, spreekt men al van onderkoeling. Er is echter een geval bekend van een vrouw die was afgekoeld tot krap 14ºC, daarbij geen levenstekens meer gaf, maar uiteindelijk na opwarming toch weer volledig herstelde.
Alcohol is in het leger tegenwoordig taboe, maar Daanen kan er nog wel wat over zeggen: 'Het verlaagt de rilrespons, die lichaamswarmte oplevert, maar verhoogt het comfortgevoel.' Vandaar zijn advies-met-knipoog voor als je tijdens een expeditie met toch een fles drank op zak, vastzit in de kou: 'Raak de fles niet aan zolang er nog enige kans is op redding; spreek hem pas aan als er geen enkele hoop meer is op overleven.'

'Gewoon' naar buiten
Dat laatste zal niet zo gauw het geval zijn. 'Extreme kou hoeft geen belemmering te vormen voor lichamelijke activiteit. Daarvan vormen talrijke geslaagde en veilige poolexpedities het bewijs', stelt het American College of Sports Medicine.' En die slachtoffers dan, waarover de media elk jaar na een kou-uitval in de Verenigde Staten weer verslag doen? 'Die vallen vooral onder mensen die onverantwoorde risico's nemen of onder leden van kwetsbare groepen die zich niet tegen de kou kunnen verweren', zei de door de vele overdrijving in de media getergde Amerikaanse meteoroloog Edwin Kessler al meer dan tien jaar geleden!

Voetnoot
*) Stand van zaken bij het ter perse gaan van dit nummer van het Weer Magazine.