Kees Floor, Het Weer Magazine december 2013.

Tijdens de zonsverduistering van 3 november 2013 trok de schaduw van de maan over het aardoppervlak. Aardobservatiesatellieten legden het verschijnsel vast vanuit de ruimte.

Bijgaand satellietbeeld in natuurlijke kleuren (figuur 1, muis naast beeld) toont de aarde en de bewolking daarboven vanuit de ruimte op 3 november 2013. Naast de gebruikelijke zaken, zoals een depressie boven de Noordzee en een storing bij Marokko, de Westelijke Sahara en Mauretanië, toont het beeld een opmerkelijke donkere vlek. Hij ligt boven de Atlantische Oceaan en de Golf van Guinee bij de Goudkust en de Slavenkust. Het donkere gebied is slechts zichtbaar op één van de zeven banen waaruit het composietbeeld is opgebouwd. De banen werden gescand tijdens opeenvolgende overkomsten van de Amerikaanse aardobservatiesatelliet Aqua. De banen overlappen elkaar in de tropen niet; gebieden die niet in beeld kunnen worden gebracht zijn zwart.
De Aqua trok om 13:00 UTC over de donkere zone bij Afrika; toen deed de vlek zich daar dus voor. Het middelpunt ervan lag op dat moment bij Ivoorkust, net in een gebied waarvan geen gegevens beschikbaar zijn. Eerder op de dag was zustersatelliet Terra al overgekomen; het composietbeeld van 11:40 UTC die ochtend (figuur 1, muis op beeld) toonde een vergelijkbare donkere plek, zij het meer naar het westen. Waar kwamen die donkere plekken vandaan?

Figuur 1: Composietbeeld in natuurlijke kleuren van 3 november 2013. De donkere vlek bij West-Afrika is de schaduw van de maan. Instrument: MODIS. Satelliet: Aqua. (muis naast beeld) en Terra (muis op beeld). Bron: NASA.	Figuur 2: Satellietbeeld in natuurlijke kleuren van 3 november 2013. De donkere vlek bij West-Afrika is de schaduw van de maan. De gele kromme geeft de baan die de maanschaduw aflegde. Instrument: VIIRS, Satelliet: Suomi-NPP. Bron: NASA.

Zonsverduistering
De donkere tint van het gebied werd veroorzaakt door de schaduw van de maan. Op 3 november vond er namelijk een zonsverduistering plaats. Daarbij trok de maanschaduw van west naar oost over de Atlantische Oceaan en het Afrikaanse continent; in ruim 3 uur werd 13600 kilometer afgelegd. Het hoogtepunt van de eclips trad op om 12.48 uur, dus 12 minuten voor de Aqua de maanschaduw in beeld bracht.
De eclips begon in het westen als ringvormige zonsverduistering. De maan is dan net iets kleiner dan de zon, zodat de buitenste rand van de zonneschijf zichtbaar blijft. Gaandeweg ging de eclips over in een totale zonsverduistering, waarbij de zon helemaal achter de maan verdwijnt. Dergelijke zogeheten hybride zonsverduisteringen zijn zeldzaam. De vorige deed zich voor op 20 november 1854, het jaar waarin het KNMI werd opgericht. De volgende hybride zonsverduistering is voorzien op 21 oktober 2172.

Meer satellietbeelden
Een donkere vlek was ook zichtbaar op beelden van andere satellieten, zoals de Europese METEOSAT en de Amerikaanse Suomi-NPP (figuur 2). De METEOSAT maakte om het kwartier een beeld vanaf een vaste positie op 36000 kilometer boven het snijpunt van de evenaar en de meridiaan van Greenwich. Met die beelden kon een animatie worden gemaakt van de over het aardoppervlak trekkende maanschaduw (figuur 3).

Gedeeltelijke zonsverduistering
De ringvormig of de volledig verduisterde zon was slechts te zien in het gebied waar de maanschaduw overtrok. Daarbuiten was een bredere strook vanwaaruit een gedeeltelijke zonsverduistering te zien was. Dat was bijvoorbeeld het geval bij zonsopkomst op Sullivan's Island, niet ver van Charleston in South Carolina. De gedeeltelijk verduisterde zon komt op boven relatief warm oceaanwater. Er treedt daardoor een luchtspiegelingseffect op, vergelijkbaar met wat we zien boven een verhitte asfaltweg op een zonnige dag in het voorjaar of in de zomer. We zien de gewone zonneschijf tot waar de gele vlek van de zon op z'n smalst is. Daaronder zien we een weerspiegeling van het gedeelte erboven.

Figuur 3: METEOSAT-beeld van 3 november 2013. Klik op de figuur voor een animatie. Bron: Maximilian Reuter/EUMETSAT.	Pad van de maanschaduw, 3 november 2013. De kleine stip in het midden geeft aan waar de zonsverduistering volledig was. Bron: NASA/Goddard /Space Flight Center.